For Better Performance Please Use Chrome or Firefox Web Browser

تحلیلی بر فضای سبز شهر اصفهان

تحلیلی بر وضعیت فضای سبز شهر اصفهان

 

دکتر علی نیکبخت، دانشیار و مدیر گروه پژوهشی مهندسی فضای سبز دانشگاه صنعتی اصفهان

مقدمه

شهر اصفهان از دیرباز معروف به باغ شهر و یکی از برجسته ترین و زیباترین شهرهای ایران بوده است. چنانکه نزدیک به هزار سال پیش ناصر خسرو در دیدارش از اصفهان می نویسد: "شهری است بر هامون نهاده، آب و هوایی خوش دارد و هرجا که ده گز چاه فرو برند آبی سرد، خوش بیرون آید.... و من در همه زمین پارسی گویان، شهری نیکوتر و جامع تر و آبادان تر از اصفهان ندیدم". برهمین منوال، برای بسیاری از شهروندان ایرانی، اصفهان بواسطه زیبایی فضای سبز در اذهان نقش بسته است. لیکن آنچه هم اکنون در شهر می گذرد، با وجود تلاش های فراوان دست اندرکاران، نشانی چندانی از آن آبادانی و خرمی ندارد و در معرض تهدیدهای جدی است. آنچه در ادامه می­آید به صورت مجمل علل این موضوع را بررسی می کند و راهکارهایی که می تواند در این زمینه کارگشا باشد، ارائه می­کند.

1-آب

بی شک یکی از بزرگترین چالش­های نگهداری فضای سبز، تامین آب با کیفیت و کمیت مناسب است. با شرایط فعلی فضای سبز اصفهان، نیاز آبی برای آبیاری بیش از 5400 هکتار عرصه فضای سبز در حدود 54 میلیون مترمکعب در سال ارزیابی می شود. درحالیکه هم اکنون این مهم با حدود 38 میلیون مترمکعب آبیاری انجام می شود. (جهت مقایسه: ظرفیت سد زاینده رود حدود 1400 میلیون مترمکعب است که هم اکنون کمتر از 200 میلیون مترمکعب آب در پشت سد وجود دارد). این اعداد به روشنی وضعیت آب را در شهر اصفهان نشان می دهد. راهکارهایی که برای این موضوع وجود دارد، صرفا استفاده از سیستم های آبیاری تحت فشار نیست. اگرچه در فضای سبز حدود 5400 هکتاری اصفهان، تاکنون فقط 1900 هکتار تحت پوشش آبیاری تحت فشار قرار گرفته است. برآورد می­شود هرساله در اصفهان سفره های آب زیرزمینی تا 1 متر افت می کنند و شوری آب­های استحصال شده با این وصف در حال افزایش است (این شرایط در شرق و شمال شهر اصفهان کاملاً پدیدار شده است). خشک شدن زاینده رود و تبدیل شدن آن به یک رودخانه فصلی در کنار مشکلاتی که برای کشاورزان ایجاد کرده است، حداقل به دو دلیل عمده موجبات مشکلات متعددی برای اداره فضای سبز شهر ایجاد کرده است: الف) خشک شدن حدود 120 چاه آب در زمان بسته شدن رودخانه، ب) کاهش رطوبت نسبی هوای شهر که نیاز آبی گیاهان را افزایش می دهد.

 ظرفیت های بزرگ دیگری مانند استفاده از منابع آبی نامتعارف و کاهش نیاز آبی فضای سبز (که در ادامه به آن پرداخته خواهد شد) در این زمینه باید مورد توجه قرار گیرد. خوشبختانه سامانه تصفیه تکمیلی فاضلاب سپاهان شهر با ظرفیت ۱۲هزار مترمکعب در روز به تازگی مورد بهره برداری قرار گرفت که نقطه امید بخشی در این زمینه است. در اصفهان حدود 5200 لیتر در ثانیه پساب شهری تولید می شود که ظرفیت عظیمی را برای بهره برداری در مکان های ویژه دارد. مباحث تخصصی در این زمینه بسیار است که در این مختصر مجال توضیح آن نیست.

2-تغییر اقلیم و آلاینده های جوی

موضوع تغییر اقلیم، مبحث چندان جدیدی در دنیا نیست، اما در کشور ما به شدت تمامی عرصه ها را به صورت جدی تحت تاثیر قرار داده است.

تغییر اقلیم یک پدیده پیچیده و گسترده دامنه است که در اقلیم ایران و اصفهان مواردی مانند تغییر الگو و کمیت نزولات آسمانی، ریزگردهای منطقه ای و فرا منطقه ای و آلودگی های گازی را در بر می گیرد. از سویی خشک شدن تالاب گاوخونی به صورت ویژه اثرات سوئی برفضای سبز شهر اصفهان گذاشته است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

 نکته اصلی در این زمینه غافلگیر شدن بدنه اجرایی است. در حالیکه کشور انگلستان حداقل تاثیر را از تغیرات اقلیمی می پذیرد، وزارتخانه انرژی و تغییر اقلیم برای مدیریت صحیح این پدیده ایجاد شده است، لیکن در کشور ما و به طریق اولی در شهر اصفهان به صورت عملی و متمرکز فعالیتی در این زمینه وجود ندارد. تغییر اقلیم از چند جنبه شهر اصفهان را تحت تاثیر قرار داده است: الف) کاهش کیفیت زندگی شهروندان، ب) کاهش توان زیستی گیاهان فضای سبز، ج) طغیان آفات و بیماری های گیاهی جدید، د) افزایش هزینه های نگهداری و مدیریت فضای سبز موجود.

برآوردها نشان می دهد، حدود 400 هزار اصله از درختان فضای سبز اصفهان بویژه در منطقه شرق اصفهان در معرض خطر جدی زوال و خشکیدگی قرار دارند. زوال درختان چنار، سرو نقره ای و کاج تهران که پژوهش های متعددی در این زمینه در گروه علوم باغبانی دانشگاه صنعتی اصفهان درخصوص آن به انجام رسیده است، در موارد بسیاری ریشه در همین پدیده دارد. آلودگی های گازی موجود در هوای اصفهان ناشی از تردد خودروها و صنایع حاشیه کلانشهر نیز در تمام ایام سال، به خسارات تغییرات اقلیمی افزوده است. وجود چنان پدیده­های گسترده، خطرناک و درحال پیشروی می­طلبد که برخوردی علمی و آکادمیک مبتنی بر یافته های جهانی و تطابق داده شده با شرایط محلی را دریافت کند تا حداقل خسارت را متوجه فضای سبز شهر کند.

2-پارکسازی و پوشش گیاهی

پارکسازی در اصفهان سابقه ای طولانی دارد و وجود پارک های بزرگ شهری در حاشیه زاینده رود و سایر نقاط شهر موید همین نکته است. لیکن واقعیت های ذکر شده در بندهای پیشین نشان می دهد که بسیاری از این طرح ها که برگرفته از سبک های پارکسازی یا طراحی کاشت اروپایی بوده است، در زمان فعلی نمی تواند راهگشا باشد. این درحالی است که انتخاب گیاهان در باغ های اصیل ایرانی براساس اصل سودمندی بوده است. کاشته شدن سطوح وسیع چمن های پرنیاز به آب، گیاهان و گل های فصلی و مواردی از این دست در شرایط فعلی فضای سبز، اصفهان را با چالش های جدی روبرو می کند. اگرچه خوشبختانه حرکت هایی در زمینه تغییر این رویه انجام شده است، اما این موارد از زیبایی شناسی طراحانه و نکته سنجی های علمی فاصله دارد. نیاز اصلی پارک های اصفهان هم اکنون طراحی های مبتنی براصول کم نیاز به آب (Xeriscaping)، فضای سبز شفابخش (Therapeutic landscape)، فضاهای سبز کم نهاده (Low-maintenance landscape) و فضاهای سبز موضوعی است. این مهم موجب، الف) کاهش هزینه های نگهداری و مدیریت فضای سبز، ب) افزایش پایداری (Sustainability) فضای سبز و ج) دمیدن روح زیبایی جدید و با اثرهای اجتماعی-روانی بالا به شهروندان است. نمونه های طراحی و اجرا شده در دانشگاه صنعتی اصفهان و برخی نقاط دیگر حمایت کننده این ایده ها در شرایط شهر اصفهان است که البته لازم است برای هر منطقه مناسب سازی شود.

تداخل وظایف سازمان زیباسازی در طراحی پارکها و صرفاً ابلاغ آن به سازمان پارکها جهت تعیین گونه های گیاهی و کاشت آن، نیز نمی تواند موارد ذکر شده را محقق کند. به نظر می رسد با تجمیع این فرایند و استفاده از پتانسیل های هر دو مجموعه موارد ذکر شده قابل تحقق باشد. از سویی در طراحی فضای سبز شهری مانند اصفهان با داشتن افراد صاحب ایده در زمینه فضای سبز و افراد عام دارای ذائقه هنری لازم است حتماً شهروندان به صورتهای مختلف دخالت داده شوند و برآیند نظرات در طراحی های فضای سبز مورد استفاده قرار گیرد که مزایای خاص خود را دارد.

3-بهره وری نیروی انسانی و محدودیت منابع مالی

محدودیت منابع مالی یکی از بازدارنده های جدی توسعه کیفی فضای سبز شهر اصفهان بوده است. عمده هزینه ها در امر نگهداری فضای سبز شهر به هزینه های پرسنلی پرداخت شده به پیمانکاران برمی­گردد. از طرفی نبود منابع مالی پایدار برای سازمان پارکها و فضای سبز و سایر عوامل، اثرگذاری مدیریتی این سازمان را در شهر کاهش داده است. آنچه در یک بررسی کلی به نظر می رسد، بهره وری پایین از نیروی انسانی موجود در سطح کارشناسی و پیمانکاری در شهر است. اگرچه با فراز و فرودهایی کارشناسان و کارگران شهر دوره های آموزشی مختلفی را دریافت داشته اند، لیکن خروجی آن محسوس نیست. همچنان نتیجه کار کارگران شلنگ در دست که شبانه پارکها را با سبک خاص خود آبیاری می کنند مشهود است. لازم است بخشی از منابع مالی به صورت صرفه جویی و افزایش بهره وری در نیروی انسانی به شهرداری بازگشت داده شود. این مطلب ضرورتا به معنای تعدیل نیروهای کارگری نیست و بیشتر ناظر به افزایش بهره وری از نیروی انسانی است. از سویی تغییر الگوها و طراحی فضای سبز می تواند هزینه های عملیاتی نگهداری فضای سبز را کاهش دهد.

4-مدیریت برنامه محور فضای سبز به صورت منطقه ای

در سالهای گذشته تلاشهای متعددی برای برخوردی علمی با فضای سبز در شهر وجود داشته است. لیکن این رویه ها عمدتا به صورت انفعالی و مساله محور بوده است. حال آنکه الزامات ذکر شده در قسمتهای پیشین نشان می­دهد که لازم است این رویکرد، به رویکرد جدی برنامه محور در مدیریت فضای سبز شهر تبدیل شود. این موضوع صرفا در سطح کلان تعریف نمی شود. بلکه حتی در کشورهایی با مشکلات بسیار کمتر از ما در زمینه فضای سبز، این موضوع به صورت تعریف طرح های استراتژیک برای فضای سبز هر منطقه و هرپارک یا عرصه فضای سبز تعریف شده است. تدوین "استانداردها و دستورالعمل های اجرائی کاشت و حفاظت از فضای سبز پارک ها و معابر شهر اصفهان" توسط متخصصان گروه پژوهشی مهندسی فضای سبز دانشگاه صنعتی اصفهان با بهره گیری از دانش ضمنی قریب به یکصد نفر از کارشناسان شهرداری اصفهان و مرور منابع و تحلیل زیباسازی مدیریت و بهره برداری از فضای سبز شهرهای پیشرو در دنیا طی نزدیک به 5 سال تلاشی در این راستا بوده است. استفاده از پتانسیل بزرگ دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته های مرتبط با فضای سبز در دانشگاه های استان در زمینه نظارت و ارزیابی وضعیت فضای سبز در بستر زیرساخت های فضای مجازی تحول قابل توجهی در این زمینه ایجاد کند. از سویی در سالهای اخیر پتانسیل بزرگ موجود در نیروهای متخصص دانشگاهی که عمدتا بدون چشمداشت با مجموعه فضای سبز شهر همکاری می کرده اند مغفول مانده و یا به صورت جهت­دار و غیرواقعی بوده است.

5-سرانه فضای سبز

سرانه فضای سبز همیشه یک بحث چالشی بوده است. فضای سبز شهری جز مشاعات شهر و جایگزین حیاط های بزرگ و درخت دار منازل شده است. با درنظر گرفتن مسائل ذکر شده در بالا می توان فشار زیادی که به فضای سبز شهر اصفهان که هم اکنون پذیرای شهروندان شهرستان های مجاور خود نیز شده است دریافت. مساحت فضای سبز شهر اصفهان بیش از ۵هزار و ۳۰۰ هکتار است که ۳ هزار و ۶۰۰هکتار آن در اختیار شهرداری قرار دارد. براین اساس سرانه فضای سبز شهر اصفهان برای جمعیت ۲ میلیون و 100 هزار نفری شهر اصفهان حدود 26 متر مربع است که در رده بالایی در کشور قرار می گیرد. براساس مطالعه ای که در دانشگاه صنعتی اصفهان صورت گرفته است براساس شرایط اقلیمی، آلودگی هوا و سایر فاکتورهای دخیل این میزان لازم است حداقل به 40 مترمربع افزایش یابد که دشواری آن آشکار است. آنچه مسلم است استفاده از ابزارهای سنتی و کلیشه ای توسعه فضای سبز در این زمینه چاره ساز نخواهد بود و لازم است با وجود پتانسیل های بزرگ موجود در شهرداری اصفهان اعم از وجود کلکسیون گیاهان مقاوم به کم آبی و تجربیات کارشناسان خبره و پتانسیل های علمی موجود در شهر این مهم دنبال شود. وجود پتانسیل بزرگ منطقه ناژوان (1200 هکتار) برای ایجاد یک فضای سبز گردشگری، باغ گیاهشناسی و سایر موارد مرتبط و همچنین منطقه 9 شهر با داشتن پیشینه غنی تولید میوه به (معرفی اصفهان به عنوان شهر به) قابل توجه است.

 

تحت نظارت وف ایرانی