زوال و خشکیدگی درختان چنار

زوال و خشکیدگی درختان چنار در فضای سبز شهری

بخش اول: علل بروز مشکل

دکتر علی نیک­بخت، دانشیار و مدیر گروه پژوهشی مهندسی فضای سبز دانشگاه صنعتی اصفهان

چکیده: درخت چنار به عنوان یکی از مهمترین درختان فضای سبز شهری در بسیاری از نقاط کشور مورد استفاده قرار گرفته است. با این وجود در سالهای اخیر درختان چنار در فضای سبز بسیاری از شهرهای کشور دچار مشکل زردی زودرس تابستانه و زوال و خشکیدگی شده­اند. این مشکل باعث شده است تا شهرداری ها مجبور شوند تعداد قابل توجهی از درختان چنار را هرساله در شهرهای کشور قطع کنند. این مقاله تلاش دارد به طور مختصر در قسمت اول به علل ایجاد این مشکل و در قسمت دوم راهکارهایی که می توان برای رفع و مقابله با این مشکل انجام داد بپردازد.

مقدمه:

افزايش جمعيت و به دنبال آن آلودگي كلانشهرهاي دنيا، از بزرگترين مشكلات بسياري از كشورها ازجمله ايران است. آلودگي هاي زيست محيطي شهرها شامل آلاينده هاي هوا، آب، بستر، آلودگي هاي الكترومغناطيسي و صوتي است. در این میان فضاهای درخت­کاری شده نقطه امید اقلیمی داخل شهرها هستند. در اهمیت درختان و ارتباط آن ها با سلامتی و تندرستی انسان ها شکی نیست. ارزش مادی یک درخت 20 ساله در شرایط فعلی در فضای سبز شهرهای کشور حدود 25 تا 30 میلیون تومان برآورد می­شود. لذا از لحاظ مالی خشک شدن هریک درخت بالغ هزینه پنهان زیادی را به شهرها تحمیل می­کند. امروزه بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهر ها زندگی می کنند و به همین علت فضای سبز شهری نقش مهمی در بهبود محیط زیست انسان ها ایفا می کند. فضای سبز از یک سو موجب بهبود وضعیت زیست‌محیطی شهرها می‌شود و از سوی دیگر با اثر بر روح و روان ساکنان شهره­ها شرایط مناسبی را برای گذراندن اوقات فراغت شهروندان و زندگی در شهرها فراهم می‌کند. اثرهای فضای سبز شهری از دیدگاه زیست‌محیطی مواردی چون کاهش برخی از آلودگی­های هوا، کاهش آلودگی صوتی، بهبود شرایط خرداقلیمی در شهر، افزایش نفوذپذیری خاک، اثر مثبت بر چرخه آب در محیط زیست شهری و افزایش کیفیت آبهای زیرزمینی را شامل می‌شود. درختان و درختچه‌ها نقش اصلی در ایجاد فضای سبز دارند و در شهرهای مناطق مرکزی ایران درختان چنار بخش عمده ای از درختان فضای سبز را تشکیل می دهند بطوریکه در شهری مانند اصفهان بیش از50 درصد از درختان موجود را درختان چنار و نارون تشکیل می‌دهند.

 درخت چنار معمولی ایران با نام علمی (L. (Platanus orientalis از خانوادۀ Platanaceae است. گونه های مختلفی از درختان چنار تقریباًٌ در تمام مناطق جهان وجود دارد و به خوبی خود را با شرایط مختلف آب و هوایی تطبیق می‌دهد. درخت چنار بومی ایران از نوع چنارهای شرقی است و درخت چناری که در اروپا کاشته می شود، چنار لندنی (Platanus × acerifolia) و یا چنار غربی (Platanus occidentalis) است. درخت چنار با داشتن ويژگي هاي منحصر به فرد نظير قامت استوار، شاخه هاي موزون، تاج پهن و ساية گسترده، مناظر و چشم اندازهاي زيبايي ايجاد می کند. درخت چنار در هوای معتدل و کمی سرد نظیر ارتفاعات البرز و شمیرانات رشد خوبی دارد. چنار بسیار آبدوست است و در مکان­هایی که جوی آب از کنار آن می­گذرد و تهویه ریشه آن به خوبی صورت می­گیرد رشد سریعی دارد. درخت چنار در تهران، سرمای خشک تا حدود 21- درجه سانتی­گراد و گرمای تا حدود 42+ درجه سانتی­گراد را تحمل می­کند ولی برگ­های آن در تابستان­های بسیار گرم، خشک می­شوند. چنار به علت داشتن ریشه­های بسیار قوی و عمیق در خاک­های نسبتاً ریز بافت و عمیق آبرفتی با رطوبت متعادل و دارای زهکشی مناسب به خوبی رشد می­کند.

وجود درختان چنار كهنسال در اغلب خيابان هاي شهر­هایی نظیر تهران، اصفهان، محلات، خوانسار، بروجرد، خرم آباد، نجف آباد و غیره بيانگر قدمت تاريخي استفاده از اين درخت در ايجاد فضاي سبز شهري مي باشد. بنحویکه درختان چنار بسیار قدیمی که قدمت آن به بیش از 500 سال می رسد در مناطق مختلف کشور دیده می شوند. از نمونه های آن به چنار بسیار عظیم الجثه "مرتضی­علی" در محله ناژوان اصفهان می توان اشاره کرد که قدمت آن به 1400 سال پیش نسبت داده می­شود (شکل1) و یا چنار داخل امامزاده حسین در کیلومتر 15 جاده چالوس. از قدیم الایم نیز حتی مردم ایران به علت قدمت و کهنسالی این درخت به آن احترام گذاشته و حتی دخیل می بسته اند. خاطرات فراوان مردم شهر تهران با خیابان ولیعصر (شکل 2) و خیابان عباس آباد اصفهان (شکل 3) و نمونه هایی از این دست نیز اهمیت و خاص بودن این درخت برای بسیاری از مردم در شهرهای کشور نشان می دهد. از همین روست که قطع هردرخت چنار در یکی از شهرهای کشور حساسیت زیادی را برمی­انگیزد. ولي متاسفانه در سال هاي اخير درختان چنار دچار مسأله زردبرگي شده و سرسبزي و طراوت خود را خيلي زود از دست مي دهند، و در پي آن چهره خيابان ها، پارك ها و مناطقي كه اين درخت به عنوان گياه اصلي در ايجاد فضاي سبز آنها به كار رفته، بسيار ناخوشايند و نامطلوب مي شود (شکل 4). یکی از مشکلات و مسائل چنار، زردبرگی (کلروز)، خزان زودرس تابستانه و به دنبال آن زوال و مرگ زودرس درختان چنار است. از طرفی ضعف درختان می تواند موجب افزایش احتمال شکسته شدن شاخه های درختان و یا حتی تنه درختان براثر تندبادها و طوفان ­ها شود (شکل 5).

سابقه پژوهش­های جدی در کشورمان در مورد علل زوال درختان چنار به اوایل دهه 60 برمی­گردد. نتیجه ای که از بررسی اجمالی این پژوهش ها که اغلب توسط دانشگاه تهران و دانشگاه صنعتی اصفهان و بعضاً موسسات دیگر انجام شده است نشان می دهد که این معضل یک وجهی نیست و ما با پدیده ای خطی روبرو نیستیم. نتایج این پژوهش ها و همچنین تجربه­های کارشناسان فضای سبز عوامل مختلفی را در ایجاد این نابسامانی فیزیولوژیک مؤثر دانسته­اند و نسخه­های متفاوتی را برای درمان آن تجویز کرده اند که برخی از این موارد در ادامه ذکر شده است:

1. تنش آبی: پژوهشی که در سال 1360 در تهران به منظور بررسی علل خزان زودرس و خشک شدن درختان چنار انجام شد که نشان داد یکی از عوامل اصلی خزان زودرس درختان چنار در تهران که گاهی منجر به خشک شدن کامل آن‌ها می‌گردد تنش کمبود آب بخصوص در فصل گرما است.
2. اختلالات تغذیه ای: این عامل یکی از پیچیده ترین عواملی است که رشد درختان چنار را تحت تاثیر قرار می دهد. در این مشکل علائم مرتبط با کمبود آهن بسیار مشهود است. در شرایط کمبود آهن ابتدا بین رگبرگ های برگ زرد می شود در حالیکه رگبرگ ها سبز باقی می مانند. در شرایط کمبود آهن شدید حتی برگ ها سفید می شوند و خزان می کنند. اما مشکل آنجاست که گاهی اوقات آهن به میزان کافی در خاک وجود دارد اما به خوبی جذب نمی شود. در برخی از موارد دیگر حتی آهن جذب درخت شده است ولی در داخل درخت غیر فعال شده است. در بسیاری از موارد این مشکل به علت وجود آهک بالا در خاک است که در اغلب نقاط کشور دیده می شود (کمبود آهن آهک انگیخته). در پژوهشی در دانشگاه صنعتی اصفهان مشخص شد که مقدار آهن داخل بافت درختان چنار با مقدار فسفر داخل خاک نیز همبستگی منفی دارد. یعنی مقادیر بالای فسفر داخل خاک مانع از جذب یا فعالیت آهن در گیاه شده است. این موضوع توجه جدی به استفاده متعادل از کودهای شیمیایی در فضای سبز را گوشزد می کند. استفاده­ی نامتعادل از کودهای شیمیایی علی‌رغم هزینه زیاد، بازدهی کمی دارد و خطر آلودگی‌های زیست‌محیطی مانند آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی و ایجاد اثرهای نامطلوب بر خصوصیات فیزیکی خاک، کاهش کیفیت محصولات کشاورزی و به‌طورکلی کاهش حاصلخیزی خاک‌ها را به دنبال دارد.
3. فشردگی و تهویه نامناسب خاک: موضوع تهویه خاک نیز یکی از عوامل پیچیده در فضای سبز شهری است. نتایج پژوهشی در شهر اصفهان توسط دانشگاه صنعتی اصفهان نشان داد که در کمال تعجب، بزرگترین مشکل خاک در فضای سبز شهری، مشکل فشردگی و تهویه ناکافی است. برخلاف جانوران، گیاهان دارای دستگاه تنفس ریوی نیستند تا در سطح زمین اکسیژن را جذب کنند و آن را به ریشه ها انتقال دهند. لذا در شرایط تهویه ناکافی تنفس ریشه ها دچار اختلال می شود که به نوبه خود موجب ایجاد یکسری مشکلات زنجیره وار در درختان می شود. مشکلاتی مانند کاهش جذب عناصر، کاهش جذب آب، کاهش رشد عمومی درخت، سرخشکیدگی درختان و موارد دیگر از آن جمله هستند. نتایج یک بررسی میدانی در نجف آباد اصفهان نیز نشان داد که پس از اصلاح خیابان و مالون بندی معابر و سیمانی کردن جوی های آب چند ده ساله، بسیاری از درختان چنار دچار مشکل جدی شدند و از بین رفتند.
4. وجود لایه نفوذناپذیر در عمق خاک: این لایه نفوذناپذیر که از جنس آهک یا گچ یا رس است در بسیاری از خاکهای مناطق مرکزی ایران وجود دارد. با رسیدن ریشه ها به این لایه ها که اغلب در عمق هفتاد تا صد و پنجاه سانتی متری خاک وجود دارد، اغلب سردرخت شروع به خشکیدن می­کند. این موضوع در بررسی میدانی درختان چنار خیابان جی اصفهان دیده شد. در برخی از موارد وجود این لایه نفوذپذیر مانع از نفوذ آب به اعماق می شود و عملاً موجب خفه شدن ریشه ها می شود. این مشکل در بررسی های میدانی منطقه کوشک اصفهان دیده شد.
5. تراکم بالای درختان و كاشت درختان با فاصله كم و نامنظم: تراکم کاشت بالای درختان اگر چه فضای سبز زیبایی را فراهم می­آورد اما درخت براي رشد و نمو و استفاده از نور و عناصر غذايي فضاي كافي ندارد. بديهي است در چنين شرايطي هر چه ارتفاع درخت بيشتر شود، تنه ضعيف­تر مي­شود و مقاومت آن در برابر برف و باران و ساير عوامل محيطي كمتر خواهد شد. درختان در چنین شرایطی توان رقابت نداشته و به تدریج ضعیف و حتی خشک می­شوند. کاشت متراکم درختان در ابتدای دوره رشد درخت مشکل ساز نیست ولی پس از چند دهه که درختان چنار بزرگ می­شوند، نمی­توانند تاج خود را آزادانه باز کنند و ناچار به طرفین خم می­شوند و در اثر طوفان­های پاییزی یا بهاری می­افتند. تصور غلطی همچنان در بین برخی افراد وجود دارد که گمان می کنند باید در هنگام کاشت درختان چنار، فاصله کاشت را یک متر در نظر گرفت و برای آن خیابان ولی عصر تهران و یا عباس آباد اصفهان را مثال می آورند. لیکن توجه نمی کنند که شرایط اقلیمی و آب و خاک اکنون در بسیاری از شهرها با دهه های پیشین متفاوت است.
6. آلودگی هوا: در سال­های اخیر آلودگی هوای شدید یک پای ثابت هوای اغلب کلان شهرهای کشور بوده است. سوخت های دارای مشکل و نیروگاه های مازوت سوز در کنار خودروها و موتورسیکلت های فرسوده به شدت هوا را آلوده کرده اند و این آلودگی مختص فصل پاییز و زمستان نیست و در تمام ایام سال وجود دارد. در شرایط آلودگی هوا (که بویژه همراه با افزایش غلظت دی اکسید گوگرد، اوزون و برخی آلاینده های دیگر است)، روزنه های روی سطوح برگ ها دچار اختلال عملکرد می شوند. در زمانی که لازم است روزنه ها بسته باشند، باز می مانند و گیاه آب زیادی را از دست می دهد که به نوبه خود موجب تنش آبی به درخت می شود.  از طرفی به علت نفوذ این آلاینده ها به بافت های درونی برگ­ها خسارت زیادی به آن­ها وارد می­­شود. چنار از جمله درختان حساس به دی اکسید گوگرد نیز هست. دی اکسیدگوگرد در محیط شهری به اسید سولفوریک تبدیل می­گردد و از طریق روزنه­ها وارد سلول­های گیاهی می­شود و در نتیجه باعث تخریب اپیدرم شده و با تخریب اپیدرم (لایه روئین برگ)، پارازیت­ها و انگل­ها به آسانی وارد سلول­ها می­شوند. وجود ریزگردها (که مهمانان ناخوانده سال های اخیر بسیاری از شهرهای کشور هستند) نیز با پوشاندن سطح برگ ها در فرایند فتوسنتز برگ ها اختلال ایجاد می کند که موجب کاهش ذخیره مواد فتوسنتزی و ضعیف شدن درختان می شوند. گاهی بر اثر آلودگی شدید محیط، گیاه طی یک سال دوبار برگ از دست می­دهد و یا بر اثر ضعف مورد حمله آفات ثانوی (قارچ و حشرات) قرار می­گیرد و نابود می­شود. درختان ضعیف و بیمار در برابر شرایط نامساعد محیطی مثل سرما و گرما و طوفان و خشکسالی و غیره بسیار حساسند. ریزش برگ درختان در اثر باران­های اسیدی که آن نیز ناشی از وجود دی اکسید گوگرد در هو است نیز ممکن است اتفاق بیافتد.
7. تغییرات اقلیمی شدید: در سال های اخیر اغلب شاهد تغییرات اقلیمی شدیدی نه تنها در کشور که در بسیاری از نقاط کشور بوده ایم. تغییرات شدید درجه حرارت موجب افزایش تبخیر و تعرق شده و نیاز درختان به آب بیشتر می­شود. در صورتی­که این نیاز تأمین نشود درخت با تغییر رنگ برگ­ها و خزان زودرس عکس­العمل نشان می­دهد. گرمای شدید و دامنه داری که در بسیاری از تابستان ها وجود دارد دو اشکال عمده را باعث می شود. نخست اینکه نیاز آبی گیاه را به شدت افزایش می دهد و دوم اینکه موجب طغیان برخی آفات می شود که در شرایط معمول، به ندرت طغیان می کنند. بحث در این مورد مفصل است که در این مختصر نمی گنجد.
8. حمله آفات و بیماری ها: معمولاً همه گیاهان دارای یکسری آفات و بیماری ها هستند که خسارت آن­ها در حد خسارت اقتصادی نیست و نیازی نیز به مبارزه با آنها نیست. اما مشکل زمانی آغاز می شود که به دلیلی که برخی از آنها در  بندهای پیشین اشاره شد و یا تغییر میزبان آفات و یا ضعف درختان، فرصت برای حمله آفات و بیماری ها به درخت چنار ایجاد می شود. این مشکل در حمله قارچ سیتوسپورا در تهران (عامل قارچی هوازاد که به صورت دوده در زیر پوست شاخه­ها و تنه درختان در حال زوال قابل مشاهده است) و پروانه زنبور مانند (که بر روی پوست درخت فعالیت می کند) در اصفهان دیده شد. چند نوع کرم ریشه خوار صنوبر، دو گونه زنجرک گل سرخ، شپشک سپردار واوی نارون، پروانه مینوز چنار، کنه تارعنکبوتی و کرم سفید ریشه از مهم­ترین آفات گونه­های چنار است.
9. آلودگی های شهری: این مشکل بیشتر در شهرهای بزرگ دیده می­شود. مواردی مانند استفاده از نمک برای ذوب کردن یخ های خیابان­ها در فصل­های سرد سال، رها کردن دوغابه مصالح ساختمانی در جوی­های آب در هنگام عملیات­های عمرانی و آلوده شدن آب جوی ها به روغن و سوخت خودروها از سایر مواردی است که هر روز در شهرهای بزرگ می توان آن­ها را مشاهده کرد.

جمع­بندی: مشکل زردبرگی (کلروز) و زوال درختان چنار یکی از مشکلات حاد درختان فضای سبز بسیاری از نقاط کشور است که دلیلی یک سویه ندارد. اگرچه کارشناسان فضای سبز در بسیاری از شهرها تلاش فراوانی برای رفع این مشکل انجام داده و می­دهند اما اغلب از این نکته غافل هستند که این مشکل، معضلی چندوجهی است که برای حل آن باید ابعاد آن را شناخت. بسیاری از علت های ذکر شده، اثر هم افزایی بر یکدیگر دارند و برخی نیز عامل ثانویه هستند که پس از بروز عوامل دیگر خود را نشان می­دهند. پس از دچار شدن درخت به یک یا چند عامل ذکر شده، درصورتیکه تمهیدات لازم برای رفع آنها دیده نشود، درخت با شتاب بیشتری به سوی زوال حرکت می کند و در نهایت پس از چند سال کاملاً خشک می شود، شرایطی که در بسیاری از شهرهای کشور اکنون مشاهده می شود. انشالله در بخش دوم این نوشتار به راهکارهایی که می تواند به رفع این مشکل کمک کند خواهیم پرداخت.